Η ιστορία πίσω από την «Άγια Νύχτα» και η μουσική των Χριστουγέννων από το Βυζάντιο μέχρι σήμερα

Πώς ένα τραγούδι που γράφτηκε από έναν καθολικό ιερέα πριν από δύο αιώνες έμελλε να αποτελέσει σημείο τομής στη μουσική ιστορία – Η χριστουγεννιάτικη μουσική από τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία στο σήμερα

Λίγα χριστουγεννιάτικα τραγούδια είχαν, έχουν και θα έχουν τη δύναμη να ενώνουν και να εμπνέουν όπως η «Άγια Νύχτα». Το τραγούδι περιγράφει έναν νεογέννητο Ιησού που αναπαύεται ήρεμα στη φάτνη, όπου όλα είναι αρμονικά. Η μελωδία καθηλώνει τους πάντες.

Η «Άγια Νύχτα» (Stille Nacht στα γερμανικά) είναι ένα από τα πιο αγαπημένα και ευρέως αναγνωρισμένα χριστουγεννιάτικα κάλαντα παγκοσμίως. Η σύνθεση είναι του 1818 και πρωτοακούστηκε στην εκκλησία του μικρού χωριού Όμπερντορφ στην περιοχή του Σάλτσμπουργκ της Αυστρίας, ενώ έκτοτε έχει γίνει διαχρονικό σύμβολο της ειρήνης, της ελπίδας και του πνεύματος των Χριστουγέννων.Το άσμα δημιουργήθηκε όταν ο πατέρας Γιόζεφ Μορ, ένας νεαρός Αυστριακός ιερέας, έγραψε τους στίχους το 1816. Δύο χρόνια αργότερα, την παραμονή των Χριστουγέννων του 1818, ζήτησε από τον φίλο του Φρανζ Γκρούμπερ, δάσκαλο του σχολείου, που έπαιζε μουσικά όργανα της εκκλησίας, να συνθέσει μια μελωδία για τους στίχους του. Η απλή, αλλά γοητευτική σύνθεση παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στην εκκλησία του Αγίου Νικολάου στο Όμπερντορφ, με τη συνοδεία της κιθάρας του Μορ, λόγω βλάβης του εκκλησιαστικού οργάνου. Η απαλή, καταπραϋντική μελωδία βρήκε απήχηση στο εκκλησίασμα, σηματοδοτώντας την αρχή του εξαιρετικού ταξιδιού της.

Το Silent Night απέκτησε γρήγορα δημοτικότητα, ξεπερνώντας τα πολιτισμικά και γλωσσικά σύνορα. Μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα, είχε μεταφραστεί σε πολλές γλώσσες και εξαπλώθηκε σε όλη την Ευρώπη, ενώ αργότερα έφτασε στην Αμερική και πέρα από αυτήν. Σήμερα, το τραγούδι έχει μεταφραστεί σε περισσότερες από 300 γλώσσες και διαλέκτους, και μετρά πάνω από 137.000 ξεχωριστές ηχογραφήσεις.

Η αξιοσημείωτη πορεία αυτού του χριστουγεννιάτικου τραγουδιού, σηματοδοτήθηκε από την κήρυξή του ως κομμάτι της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς από την UNESCO το 2011, ενώ καλλιτέχνες από όλα τα μουσικά είδη, όπως ο Μπινγκ Κρόσμπι, ο Έλβις Πρίσλει, ο Μάικλ Μπουμπλέ ακόμα και οι Μάνουγουορ το έχουν διασκευάσει.

Η πορεία της χριστουγεννιάτικης μουσικής ανά τους αιώνες

Η ιστορία των χριστουγεννιάτικων τραγουδιών ξεκινά στην πρώιμη ανάπτυξη του Χριστιανισμού. Τα πρώτα τραγούδια που σχετίζονται με τα Χριστούγεννα δεν ήταν κάλαντα, όπως τα γνωρίζουμε σήμερα, αλλά ύμνοι που τραγουδήθηκαν στα λατινικά για την υποδοχή της Γέννησης του Χριστού
Το πρώτο χριστουγεννιάτικο τραγούδι ή κάλαντο πιστεύεται πως είναι ο «Ύμνος του Άγγελου», που τραγουδήθηκε το 129 μ.Χ. κατά τη διάρκεια μιας ρωμαϊκής χριστουγεννιάτικης γιορτής. Σύμφωνα με ιστορικά αρχεία, ο Πάπας Τελεσφόρος ζήτησε να τραγουδηθεί ο ύμνος σε μια χριστουγεννιάτικη λειτουργία, σηματοδοτώντας την πρώτη τεκμηριωμένη χρήση μουσικής ειδικά για τον εορτασμό της Γέννησης του Χριστού. Δυστυχώς, οι ακριβείς στίχοι, όπως και η μελωδία του «Ύμνου του Άγγελου» έχουν χαθεί στην ιστορία.
Η παράδοση της χριστουγεννιάτικης μουσικής εξελίχθηκε σημαντικά με την πάροδο των αιώνων. Από τον 4ο και 5ο αιώνα άρχισαν να εμφανίζονται ύμνοι που τιμούν τη Γέννηση του Χριστού, στις εκκλησίες. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο λατινικός ύμνος «Veni Redemptor Gentium», που γράφτηκε από τον Άγιο Αμβρόσιο του Μιλάνου τον 4ο αιώνα.
Μέχρι τον 9ο και 10ο αιώνα, οι γρηγοριανές ψαλμωδίες έγιναν η κυρίαρχη μορφή χριστουγεννιάτικης μουσικής. Αυτές οι μονοφωνικές μελωδίες ακοόγονταν σε μοναστήρια και εκκλησίες και παρέμεναν σε μεγάλο βαθμό απρόσιτες στον γενικό πληθυσμό λόγω της πολυπλοκότητάς τους και της χρήσης της λατινικής γλώσσας.

Μεσαιωνικές εξελίξεις (11ος-13ος αιώνας)

Ο 12ος αιώνας σηματοδότησε ένα σημείο καμπής στην εξέλιξη της χριστουγεννιάτικης μουσικής, καθώς τα τραγούδια άρχισαν να αποκτούν έναν πιο εορταστικό και προσιτό χαρακτήρα για τον κόσμο. Ο Φραγκίσκος της Ασίζης έπαιξε καθοριστικό ρόλο εισάγοντας μουσική τραγουδισμένη σε προσιτή γλώσσα, δίνοντας τη δυνατότητα στους απλούς ανθρώπους να συμμετέχουν. Την περίοδο αυτή εμφανίστηκαν τα πρώτα κάλαντα, τα οποία ήταν εορταστικά τραγούδια που συχνά συνοδεύονταν από χορούς. Τα κάλαντα αρχικά δεν περιορίζονταν στα Χριστούγεννα, αλλά αργότερα συνδέθηκαν με τη γιορτή. Μάλιστα ο Φραγκίσκος ήταν και ο εμπνευστής του εθίμου της φάτνης. Ένα από τα παραδείγματα αυτής της μετάβασης είναι «Τα φιλικά ζώα», κάλαντο που αποδίδεται στον 12ο αιώνα και αφηγείται την ιστορία της Γέννησης από την οπτική των ζώων, το οποίο έγινε γνωστό στο ευρύ κοινό μέσω της επιμέλειας του Φραγκίσκου.

Αναγεννησιακή άνθηση (14ος-16ος αιώνας)

Η παράδοση του τραγουδιού των κάλαντων άνθισε, ιδίως στην Αγγλία και τη Γαλλία. Τα κάλαντα συχνά γράφονταν στις τοπικές γλώσσες, καθιστώντας τα ακόμα πιο εύκολα στον ευρύτερο πληθυσμό. Ένα τέτοιο παράδειγμα από αυτή την περίοδο είναι το «Coventry Carol», που γράφτηκε τον 16ο αιώνα ως μέρος ενός θεατρικού έργου.

19ος αιώνας

Το 19ο αιώνα ξεχωρίζει φυσικά το «Silent Night» (γερμανικά: «Stille Nacht) κι αποδεικνύεται το πιο δημοφιλές χριστουγεννιάτικο τραγούδι, μια σύνθεση του 1818. Ηχογραφήθηκε για πρώτη φορά το 1905 κι είναι το πιο ηχογραφημένο χριστουγεννιάτικο τραγούδι στον κόσμο, με περισσότερες από 137.000 γνωστές διασκευές.

Η γέννηση των σύγχρονων χριστουγεννιάτικων επιτυχιών

Η αλλαγή ξεκίνησε τη δεκαετία του 1940, με τα χριστουγεννιάτικα τραγούδια να ξεφεύγουν από τις θρησκευτικές ή λαϊκές καταβολές και να αποκτούν μια ευρύτερη, κοσμική απήχηση. Η εμφάνιση του ραδιοφώνου και η ακμάζουσα δισκογραφική βιομηχανία επέτρεψαν στη χριστουγεννιάτικη μουσική να φτάσει σε εκατομμύρια ανθρώπους, δημιουργώντας μια νέα, πιο σύγχρονη παράδοση.

Οι χριστουγεννιάτικες επιτυχίες είναι αναρίθμητες καθώς όλα τα παρακάτω τραγούδια παρόλο που συμπληρώνουν αρκετές δεκαετίες ζωής ακούγονται ακόμα και σήμερα από δισεκατομμύρια ανθρώπους. Ενδεικτικά μερικά από αυτά είναι:

«White Christmas» (1942) του Bing Crosby